İlk 25 Yılında Bağımsız Kırgızistan Cumhuriyeti

31.05.2016
Yazar:Büyükelçi (E) Dr.Aydin
(0) Yorum
1382

Dr.Aydın İdil- Büyükelçi(E).

Kırgızistan Egemenliğinin İlk Dönemi

31 Ağustos 1991 günü Kırgızistan Yüksek Şurası “Devletin Bağımsızlığı Hakkında” bir beyanname kabul ve ilan etmiştir. Kırgızistan böylece Bağımsız bir devlet olmuştur. 31Ağustos günü “bağımsızlık günü” ve milli bayram olarak kutlanmaktadır. 1992 Şubatı ayından itibaren Türkiye, ABD, ve daha sonra Çin, Rusya, Almanya ve diğer Devletler Bişkek’te Büyükelçilik açmışlardır. 2 Mart 1992 yılında Birleşmiş Milletler Teşkilatı Genel Kurulu Dördüncü Toplantısında Kırgızistan Birleşmiş Milletler üyeliğine kabul edilmiştir [1] . 3 Mart 1992 tarihinde Kırgız Devletinin Bayrağı, 18 Aralık 1992 tarihinde ise Yeni Kırgız devletinin Milli Marşı Kırgızistan Yüksek Şurası tarafından onaylanmıştır. 14 Ocak 1994 yılında Kırgızistan [2] Arması kabul edilmiştir . Bağımsız Kırgızistan’ın ilk Anayasası 5 Mayıs 1992 tarihinde yapılan halk oylaması ile kabul edildi. Yeni Anayasa uyarınca Devlet Başkanının yetkileri yenilenmiş ve 30 Ocak 1994 tarihinde düzenlenen referandumla Cumhurbaşkanı Askar Akayev 1996 yılına kadar yeniden Devlet Başkanlığına seçilmiştir. Bu dönemde Kırgızistan’da siyasi iktisadi ve sosyal alanlarda yapılan başlamıştır. reformlarla eski rejimden yeni bir sisteme geçiş dönemi Bu bağlamda siyasi alanda demokrasi ilkelerine uygun seçimler yapılması ve çok partili sisteme geçiş için yasal zemin hazırlandı.

Eski Komünist partisinin tekel yönetimi yerine halk tarafından seçilen Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanı tarafından atanan fakat üyeleri Parlamento tarafından onaylanan bir Hükümetin yönetimini sağlayan bir sistem oluşturuldu. İktisadi alanda tek bir merkezden planlama yerine, serbest Pazar ekonomisinin mekanizmalarına dayanan bir ekonomik düzen geldi. Bu yeni düzende sanayi ve tarım sektörlerinde özelleştirme programları uygulandı ve mal ve hizmet ve iş gücü rekabeti başladı. pazar ekonomisinin bir gereği olarak da 1993 Mayıs ayında yeni para birimi olarak Som kabul edildi. Özel ve ticari bankalar kuruldu. Döviz kurları serbest bırakıldı. Kırgızistan’da gerçekleştirildi. Kırgız yönetimi Sosyal ve ekonomik alanda Sovyetler 1991 den sonra birçok yapısal değişiklikler Birliği sisteminden kalan bir çok uygulamayı değiştirmek yoluna gitti ve bu amaçla bir dizi reformu hayata geçirdi. Devlet mülkü olan arazilerin, işletmelerin ve sanayi birimlerinin özelleştirilmesine gidildi. Eğitim alanında ileri adımlar atan Kırgız Cumhuriyetinde yerli ve yabancı özel eğitim yatırımları gerçekleşti. Kısa sürede elliden fazla yeni üniversite açıldı. 2001 yılında Kırgızca Devletin resmi dili olarak kabul edildi. Rusça da ikinci resmi iletişim dili oldu. Ülkenin alt yapı faaliyeti uluslararası Kırgızistan’ın dış ilişkileri yoğunluk kazandı. Dış politikada hızla Batıya bankaların ihaleleri ile gerçekleşti. Kırgızistan Uluslararası Sisteme Açılıyor ! Bu süre içinde açılma başlatıldı. 1995 den itibaren Kırgız Cumhuriyeti 135 ülke ile diplomatik ilişki kurdu ve 50den fazla uluslararası kuruluşa üye oldu. Kırgız Cumhuriyeti Bağımsız Devletler Topluluğu üyesidir; eski bir Sovetler Birliği üyesi olarak Rusya Federasyonu ile yakın ilişkiler sürdürmektedir. Kırgız Devleti, Avrupa ve Güvenlik İşbirliği Teşkilatı, Şanghay İşbirliği Örgütü, Ortak Güvenlik Anlaşması Örgütü, Ekonomik İşbsirliği Teşkilatı, Avrasya Ekonomik Teşkilatı gibi bölgesel Teşkilatların üyesidir. Ayrıca birçok bölgesel ekonomik ve mali kuruluşa üyedir.Bu çerçevede Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi Teşkilatına (TÜRKSOY) ve Türk İş Konseyine üyedir.

Sosyal Dönüşüm Gelişmeleri

Bu siyasi ve iktisadi uygulamalar yeni bir sosyal yapı oluşturdu. Kalhozlarda programlarından yararlanarak Kalhozlardan kendilerine pay alan irili çalışan işçiler yerine, kırsal kesimde, özelleştirme ufaklı arazi sahibi ve özel mülk sahibi çiftçiler ortaya çıktı. Kentlerde ise Sovyetler düzeninden kalan ve eskimiş teknoloji uygulayan savunma sanayii işletmeleri gibi endüstri işletmeleri kapandı. Bu sanayi kuruluşlarında çalışan işçiler ticarete ve hizmet sektörüne atıldı. Böylece Sovyet sisteminde yetişmiş insanlar birden bire kendilerini karmaşık bir siyasi ve iktisadi sistemin içinde, evvelce bilmedikleri bir pazar ekonomisi kuralları ve rekabet içinde buldular. Bu değişmeler sosyal sancılarla gerçekleşti. Sosyal istekler ve tepkiler çoğaldı ve rejime karşı yeni bir muhalefet oluştu. Değişimlerin tetiklediği bu yeni muhalefet hareketinin önderliğinde Demokratikleşme sürecini savunan Askar Akaev iktidarı bu defa söz konusu tepkilerin üstesinden gelmek için tedbirler üretmeye yöneldi. Bu iktidarda kalma ve parlamento içinde muhalefetin muhalefet kanadının aktif olması karşısında iktidarda tutunabilme önlemleri çerçevesinde Meclisin yapısında da değişiklik yapılması yoluna gidildi ve tek meclisli bir yasama organından iki meclisli bir parlamento düzenine geçildi. Bu suretle bu ikinci dönemde, Cumhurbaşkanı yetkilerini Parlamento içindeki muhalefet gurubunun etkisinden uzakta tutmayı başardı. Ancak bu süreç ülkede yeniden bir muhalefet yapılandırdı ve bu olguya karşı Cumhurbaşkanı iktidarını giderek otoriter bir rejime dönüştürdü. Anayasa tek Meclisli bir parlamento öngörmekteydi. Ancak İki Meclisli bir Parlamento oluşturulması için Anayasa’da değişiklik yapan bir Kanunun 22 Ekim 1994 tarihinde halk oylaması ile kabul edilmesinden sonra Yasama ve Halk Temsilcileri Meclisinden oluşan iki meclisli bir parlamento sistemi kuruldu. Daha sonra 2000 yılında yapılan ve Halkoyuna sunulan Anayasa değişiklikleri ile Temsilcileri Meclisinin üye sayısında değişiklik yapıldı. Siyasi Partiler listelerine verilen oylarla Partiler tarafından belirlenen 15 milletvekili ve dar seçim bölgesi esasına göre seçilerek belirlenen 45 Milletvekilinden oluşan 60 üyeli bir Temsilciler Meclisi oluştu. Yasama Meclisinde ise 40 üye vardı. Daha sonra 29 Ekim 2000 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanı seçimini tekrar Askar Akayev kazandı. (Akayev %76, Tekebayev %14, Atambayev %6 )

Günümüzdeki Kırgızistan Devletinde İktidar Değişiklikleri[3]

2005 Yılında Siyasi İktidar Değişikliği

29 Eylül 2004 tarihinde Kırgızistan’daki 9 siyasi, parti Canı Kırgızistan (Yeni Kırgızistan), Kırgızistan Demokratiyalık Kıymılı (Kırgızistan Demokratik Hareketi), Asaba (Bayrak), Erkindik (Bağımsızlık), Erkin Kırgızistan (Bağımsız Kırgızistan), Kayran El (Aciz Halk), Respublika (Cumhuriyet) ile ülkedeki iki Komünist Partinin temsilcileri bir araya geldiler. Kırgızistan Eldik Kıymılı (Kırgızistan Halk Hareketi) adı altında büyük bir dernek kurarak bu derneğin başkanlığına K.S.Bakiyev’i getirdiler. Anılan taraflar Cumhurbaşkan Akayev’in yönetimine karşı faaliyet sürdürmek için hareket planları üzerinde ve 2005 yılında yapılacak genel seçimlerde birlikte hareket etmek hususunda anlaşmışlardı. 27 (Kırgızistan Halk Hareketi), Ata Curt (Atayurt), Canıbagıt (Yeni yön), Şubat 2005 yılında ülkedeki Kırgızistan Eldik Kıymılı Eldik Kongres (Halk Kongresi), Adilet Şayloo (Adil Seçim) denen siyasi güçler, M.Aşırkulov birlikte hareket etmek için anlaşıp bu konuda çeşitli K.Bakiyev, R.Otunbayeva, M.İmanaliyev, A.Atambayev, belgeler imzaladılar. Daha sonra seçimlerin birinci turunu takiben seçimlerde yolsuzluk yapıldığını ve Cumhurbaşkanının meşruiyetini kaybettiğini iddia ederek El Birimdigi (Halk birliği) adında bir dernek daha kurdular. Bu derneğin başına da K.Bakiyev getirildi. Dernek ülke yönetimini ele almaya hazır olduğunu açıkladı. 11 Mart günü Calal-Abad şehrinde muhalefet tarafından düzenlenen bir yerel kurultayda “Akayev’in iktidardan uzaklaştırılması, genel seçiminin seçimlerin sonuçlarının belirlenen geçersiz sayılması, tarihten önce Cumhurbaşkanı yapılması ve genel seçimlerin tekrarlanması ” yolunda kararlar alındı. 15-20 Mart arasında Celalabad ve Oş şehirlerinde kitle gösterilerin ve çeşitli girişim toplantılarının ardından bölgedeki yönetim halkın eline geçti. Bu tarihte güney illerinde Merkezi Yönetimin otoritesi artık kalmamıştı. Bu arada Dernek Başkanı Kurmanbek Bakiyev Cumhurbaşkanı Askar isteminde bulunmuşsa da bu istek reddedilmiştir. .Akayev ile görüşme 24 Mart 2005 tarihinde Bişkek şehrinin batı tarafından K. Bakiyev önderliğindeki “El Birimdigi Derneğinin” liderleri ve üyeleri kalabalık bir halk kitlesi ile birlikte Bişkek’in merkezindeki büyük meydana geldi. Bu kitle gösterisi kısa zamanda meydandaki ahali tarafından Hükümet binasının kuşatılmasına ve diğer bazı hükümet binalarının etrafında yapılan gösterilere ve sonunda Hükümet binasının işgaline varmıştır. Bu tarihte Cumhurbaşkan Akayev ülkeyi terketmiş ve ülkenin yönetimi Kurmanbek Bakiev ile hapisten çıkarılan Felix Kulov’un ortak liderliğine geçmiştir. Akayev’in ülkeden kaçması ile iktidarın kitle gösterileri sonucunda el değiştirmesi ülke içinde “devrim” olarak, ülke dışında ise yabancı basın yayın organlarınca “Gürcistan ve Ukrayna’da olduğu gibi renkli devrimler gibi “lale devrimi” olarak nitelenmiştir. Daha sonra 11 Temmuz 2005 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanlığı Başkanlığına seçilmiş ve Felix Kulov’un başkanlığında yeni bir Hükümet seçimi sonucunda Kurmanbek Bakiyev Devlet kurulmuştur. Devlet başgösteren gerginlik ve anlaşmazlıklardan sonra 2007 Mart ayında, Başkanlığı ile Parlamento arasında zaman zaman Akayev’in devrilmesinden iki yıl sonra da bir Hükümet değişikliği zorunlu olmuştur. 2007 yılı Mart ayı başında Başbakan Felix Kulov görevinden istifa etmiş ve bu defa Bakiyev’e karşı oluşan muhalefet cephesine katılmıştır. Başbakanlığa ise bir süre sonra, 2007 Nisan ayında esasen muhalefette bulunan Almazbek Atambaev getirilmiştir. Fakat Atambayev kısa sürede Bakiyev ile anlaşmazlığa düşerek görevinden istifa etmiştir. Böylece Atambayev yeniden Bakiyev’e karşı muhalefet cephesinde yer almıştır.

b) 2010 Yılında İkinci İktidar Değişikliği

Kırgızistan’da Bakiyev‘in beş ylıllık icraatına karşı gelişen muhalefetin faaliyeti ile çeşitli gerginlik ve sokak gösterileri sonucunda 7 Nisan 2010 tarihinde ikinci bir iktidar değişikliği oldu. Halk arasında gene devrim olarak nitelenen ve gene uluslararası basında yer bulan bu iktidar protestoların ardından gerçekleşti. değişikliği de bir önceki gibi Hükümete karşı süregelen Muhalefetin gelişmesinde ülkedeki ekonomik ve sosyal sorunların çözümünde hükümetin pasif kalması, refah düzeyinin giderek düşmesi, güney ve kuzey klanları arasında iktidar mücadelesi, yönetimin giderek daha otoriter bir hale gelmesi, yolsuzluk iddialarının artması gibi nedenlerin rol oynadığı bilinmektedir. Neticede evvelce 1994-1997 yılları arasında Dışişleri Bakanlığı yapmış olan Roza Otunbayeva önderliğinde 17 Mart 2010 tarihinde bir muhalefet kurultayı yapıldı. Ardından muhaliflerin Bölge Valiliği binasını ele geçirmesiyle başladı. Emniyet sokak gösterileri Talas bölgesinde 6 Nisan’da güçlerine sopa ve taşlarla karşı koyan halkı kontrol altına almaya çalışan özel kuvvetler başarılı olamadı. Muhalefet “alternatif vali” olarak Şeralı Abdıldayev ve yardımcısı olarak Koysun Kurmanaliyeva’nın atandığını ilan etti. 7 Nisan’da ayaklanma Narın ve Bişkek şehirlerine de yayıldı ve göstericiler başkentte resmi televizyon istasyonunu ele geçirdi. Bazı muhalefet liderleri gözaltına alındı ise de ayaklanmalar devam etti. Bişkek’te Atambayev’i destekleyen gösteriyi dağıtmaya çalışan kolluk kuvvetlerine gözaltına bulunan muhalefet lideri Almazbek karşı gelen göstericiler özel güçlerin silahlarını ele geçirerek halka dağıttı. Hükümet binasına saldıran göstericilere ateş açılmıştır. Daha sonra muhalefet tarafından 87 kişinin öldüğü ve 1500 üzerinde protestocunun yaralandığı öne sürülmüştür. 7 Nisan sabahı muhalefet göstericileri Parlamento binasına ele geçirmiş ve Hükümet binasına yönelmişler fakat polislerin ve ordu birimlerinin direnişi ile karşılaşmışlardır. Bina çatısından göstericilere ateş açılması üzerine öfkeli kalabalık daha sonra Başsavcılık Binasını yakmıştır. Hükümet binası da yağmalanmıştır. Bir muhalif grup, devlet televizyon kanalını ele geçirmiş ve insan haklarını savunan kurumlar temsilcilerinin katılımıyla canlı yayına başlanmıştır. Eski parlamento başkanı Ömürbek Tekebayev yönetimin tamamen el değiştirdiğini ve Muhalefet tarafından Bişkek şehrinde emekli polis albayı Turat Madalbekov’un komutan olarak tayin edildiğini duyurmuştur. Bunu takiben Kırgızistan Hükümeti istifa etmiş, Cumhurbaşkanı Bişkek’ten Oş’a gitmiştir. Eski Dışişleri Bakanı Roza Otunbayeva’nın başkanlığında geçici bir hükümet kurulmuş ve bu Geçici Hükümet demokratik seçimlerin düzenlenmesi için bir buçuk yıl süre ile yetkili kılınmıştır. Roza Otunbayeva 7 Nisan 2010 akşamı Kırgızistan’da yönetimin tamamen muhalefetin eline geçtiğini ilan etmiştir. Bu iktidar değişikliğinin ertesinde, 8 Nisan gecesi Başkentte yağmalama olayları olmuştur. 8 Nisan 2010 günü Oş’taki konutunda bulunduğu düzenlenmiştir. açıklanan Bakiyev’in aleyhinde Oş’da da gösteriler Geçici Hükümet başkanı Roza Otunbayeva basın mensuplarına “İktidarın Anayasasının Yürürlüğü Geçici Hükümete Hakkında” Geçişi ve bir Kırgızistan Kararnameyi Cumhuriyeti açıklamıştır. Kararname, Cumhurbaşkanı ve Hükümet için Anayasada tanımlanan yetkileri geçici olarak Geçici Hükümetin üstleneceğini, hukuka aykırı olarak yapılan seçimler sonucunda oluşan Meclisin dağıtılacağını ve yeniden düzenlenecek seçimlere kadar söz konusu parlamento yetkilerinin bağlamıştır. Otunbayeva Geçici Hükümetin 6 ay görev yapacağını, bu “Geçici Hüküme” tarafından kullanılacağını hükme altı ay içerisinde Hükümetin yeni bir Anayasa kabul edeceğini bildirmiştir. Daha sonra 15 Nisan 2010 tarihinde Kurmanbek Bakiyev Kırgızistan’ı terketmiş ve Kazakistan üzerinden Beyaz Rusya’ya gitmiştir. imzalamıştır. Fakat 17 Nisan 2010 tarihinde Bakiyev’in memleketi Bakiyev 16 Nisan 2010 tarihinde istifa mektubunu Celalabad bölgesinde yerel halk ile geçici hükümet temsilcileri arasında çatışmalar baş göstermiştir. 20 Nisan 2010 tarihinde de Beyaz Rusya Cumhurbaşkanı Bakiyev’in Minsk şehrinde bulunduğunu açıklamıştır.

c) Ülkenin Güneyindeki Ayaklanmalar ve Etnik Çatışmalar.

11 Haziran 2010 günü Oş şehrinde kanlı çatışmalar meydana gelmiştir. Bu olaylar sırasında 2000 den fazla kişinin öldüğü ve 828 kişinin yaralandığı iddia edilmişse de hükümetin resmi rakamları 400 den fazla ölü olduğu yolundadır. Alınan önlemlere rağmen ertesi gün olaylar yoğunlaşmış ve Celalabad ve güneydeki birkaç kente yayılmıştır. Oş şehri büyük zarar görmüştür birçok evin yakıldığı veya hasar gördüğü yüzbini aşan yerel Özbek asıllı ahalinin komşu Özbekistan’a sığındığı bildirilmiştir. Böyle bir gerginlik ortamında, ilgili Devletlerin ve Uluslararası Kuruluşun ülkenin güneydeki etnik çatışmalar nedeniyle referandumu erteleme önerisine rağmen 27 Haziran 2010 tarihinde Kırgızistan’da yeni Anayasaya ilişkin halk oylaması yapılmıştır. Sonuçta Anayasa tasarısı %90,57 oranında oyla kabul edilmiştir. Roza Otunbayeva 31 Aralık 2011 tarihine kadar geçiş dönemi süresince Cumhurbaşkanı olmuştur. Milletvekili seçimlerinin 10 Ekim 2010 tarihinde Cumhurbaşkanı seçiminin ise 30 Ekim 2011 tarihinde yapılması kararlaştırmıştır. Geçici Hükümetin yerine yeni Hükümet Almaz Atambayev başkanlığında 14 Temmuz 2010 tarihinde göreve başlamıştır. Cumhurbaşkanı seçimine % 61,28 oranında katılım olmuştur. Eski başbakan Kırgızistan Sosyal Demokrasi Partisi lideri Almazbek Atambayev oyların %63,24 ünü, Bütün Kırgızistan Partisi lideri Adahan Madumarov, % 14,77 sini, Ata Curt Partisi lideri Kamçıbek Taşiyev ise oyların %14,32 sini kazanmıştır. Sonuçta Almazbek Atambayev Cumhurbaşkan seçilmiş ve 1 Aralık 2011 tarihinde törenle göreve başlamıştır. Böylece Kırgız Cumhuriyetinde yeni Anayasa uyarınca Başkanlık Devlet sisteminden Parlamenter demokrasi sistemine geçilmiştir. Kırgız Cumhuriyeti Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi olan eski Sovyet Cumhuriyetleri arasında, Hükümetin Parlamentoya karşı sorumlu olduğu bir Parlamenter Demokrasi sistemine geçen ilk ve tek devlet olma özelliğini korumaktadır. Bununla birlikte yeni rejimde kuvvetler ayırımı ilkesi kendine özel değişik bir nitelik taşımaktadır. Savunma ve Dış Politika gibi bazı konularda Hükümet değil Cumhurbaşkanı sorumluluk ve yetkilerini muhafaza etmekte bazı diğer alanlarda Yasama organı ile yetki paylaşmaktadır. Bu niteliği ile Kırgız Cumhuriyeti Kırgızistan’a özel bir karma siyasi sistem yaratmıştır ve eski Sovyet coğrafyasında yeni ve özel bir rejim kabul etmiştir denilebilir. Kaynak: Aydın İdil “YEREL KAYNAKLARA GÖRE KIRGIZİSTAN TARİHİ” 2. Baskı. Bişkek-2012 [1] C.Malabayev,a.g.e., s.197-198 [2] Kırgız Respublikasının Tarıhı, s.306-307 97 [3] Bu metinde İktidar değişikliği kelimeleri kullanılmıştır. Kırgız basınında ve uluslararası basında devrim sözcüğü kullanılmıştır. Ancak ne toplumsal bakımdan ne de siyasal rejimin değişmesi bakımından devrim söz konusu olmamıştır. Sokak gösterilerini takiben Cumhurbaşkanının ülkeden ayrılması sonucunda muhaliflerinin iktidara gelmesi olayı vuku bulmuştur